Havuzda Somon Yetiştiriciliği: RAS (Kara Tabanlı) Sistemler İçin Kapsamlı Rehber

Kara Tabanlı (Havuzda) Somon Yetiştiriciliği Nedir?

Havuzda somon yetiştiriciliği nedir? Bu, Atlantik Somonu (Salmo salar) gibi soğuk su balıklarının denizde (ağ kafeslerde) değil, karada üretilmesidir. Üretim için yüksek kontrollü kapalı tanklar (havuzlar) kullanılır. Bu yöntem, “Resirkülasyonlu Su Ürünleri Sistemleri” (Recirculating Aquaculture Systems – RAS) adı verilen ileri bir teknolojiye dayanır. Peki, RAS tam olarak nedir? RAS, kullanılan suyun sürekli olarak filtrelendiği kapalı bir döngüdür. Su önce mekanik ve biyolojik olarak temizlenir. Sonra arıtılır, oksijenlendirilir ve en önemlisi **soğutulur**. Temizlenen su sisteme geri verilir. Geleneksel deniz yetiştiriciliği çok eleştirilir. Havuzda somon yetiştiriciliği ise bu eleştirileri (deniz kirliliği, deniz bitleri, kaçışlar) en aza indirmeyi hedefler. Ancak bu sistemin çok büyük bir enerji ve yatırım maliyeti vardır.

RAS Teknolojisinin Avantajları ve Zorlukları

Bu teknolojiyi tercih etmenin hem büyük avantajları hem de ciddi zorlukları vardır. Yatırımcıların bu dengeyi iyi analiz etmesi gerekir.

Avantajları:

• Tam Kontrol: Su sıcaklığı, tuzluluk, oksijen ve pH gibi tüm parametreler 7/24 kontrol altındadır. Bu, balığın optimum hızda büyümesini sağlar.
• Hastalık ve Parazit Kontrolü: Geleneksel yetiştiriciliğin baş belası olan “deniz biti” (sea lice) riski sıfırdır. Dışarıdan patojen girişi engellendiği için antibiyotik kullanımı minimuma iner.
• Çevresel Etki Düşüktür: Balık atıklarının (dışkı) denize karışması engellenir. Bu atıklar filtrelenir. Hatta biyogaz veya gübre olarak değerlendirilebilir.
• Lokasyon Bağımsızlığı: Denize kıyısı olmayan yerlerde bile üretim yapılabilir. Çöl ikliminde bile (doğru enerji kaynağı varsa) somon üretimi mümkündür.

Dezavantajları ve Zorlukları:

• Yüksek Enerji Maliyeti: Somon soğuk su balığıdır. 10-15°C aralığında yaşar. Suyu (özellikle Türkiye ikliminde) sürekli bu derecede soğuk tutmak gerekir. Bunun için “chiller” (soğutma) sistemleri kullanılır. Bu da muazzam bir elektrik tüketimi demektir.
• Yüksek Başlangıç Yatırımı: RAS teknolojisi çok pahalıdır. Biofiltreler, UV dezenfeksiyon, oksijen konileri ve sensörler milyonlarca dolarlık bir altyapı maliyeti gerektirir.
• Teknik Risk: Sistem tamamen teknolojiye bağımlıdır. Elektrik kesintisi veya pompa/filtre arızası ölümcül olabilir. Yüksek yoğunluktaki balıklar dakikalar içinde oksijensizlikten ölebilir (toplu telefat riski).

Havuzda Somon Yetiştiriciliği İçin Kritik Parametreler

Kara tabanlı havuzda somon yetiştiriciliği, bir “su yönetimi” sanatıdır. Başarı, aşağıdaki dört parametrenin kusursuz yönetilmesine bağlıdır.

1. Su Sıcaklığı (En Kritik Faktör)

Somon, soğuk su balığıdır. Büyümesi için ideal su sıcaklığı 12°C ila 15°C arasıdır. Sıcaklık 18°C’nin üzerine çıkarsa balık strese girer. Yem alımını keser ve hastalıklara açık hale gelir. 20°C’nin üzeri ise ölümcüldür. Bu nedenle sistemi sürekli soğutan chiller üniteleri, tesisin kalbidir. En büyük enerji maliyeti de budur. Bu sıcaklık hassasiyeti, tıpkı Kayısı Yetiştiriciliği işindeki “don riski” kadar kritik bir ölüm-kalım çizgisidir.

2. Filtrasyon ve Su Kalitesi (RAS Teknolojisi)

Kapalı devrede su kirlenir. Bu kirliliği temizlemek için üç aşamalı filtrasyon gerekir:

• Mekanik Filtrasyon: Tambur filtreler kullanılır. Balık dışkıları ve yem artıkları gibi katı partikülleri sudan fiziksel olarak süzer.
• Biyolojik Filtrasyon (Biyo-filtre): Bu en önemli aşamadır. Balıklar solungaçlarından zehirli “Amonyak” (NH3) çıkarır. Faydalı bakteriler (nitrifikasyon) bu amonyağı önce “Nitrit”e (NO2 – hala zehirli) dönüştürür. Sonra da “Nitrat”a (NO3 – az zehirli) dönüştürür.
• Dezenfeksiyon (UV veya Ozon): Filtrelenen su, sisteme geri verilmeden önce dezenfekte edilir. UV ışınlarından veya ozon gazından geçirilerek zararlı bakteri ve virüsler yok edilir.

3. Yüksek Oksijen Seviyesi (Oksijenasyon)

Somon, aktif bir balıktır. Yüksek oranda çözünmüş oksijene ihtiyaç duyar (ideal: %90-100 doygunluk). Yüksek stok yoğunluğunda (metreküp başına 60-80 kg balık) havuzdaki oksijen hızla tükenir. Bu nedenle, saf oksijen tanklarından “oksijen konileri” veya “difüzörler” aracılığıyla suya sürekli saf oksijen enjekte edilir.

4. Besleme (Yemleme)

Havuzda somon yetiştiriciliği için yemleme de kritiktir. Somon etçil (karnivor) bir balıktır. Yemleri, yüksek oranda balık unu ve balık yağı (denizden elde edilen) içerir. Bu, yöntemin sürdürülebilirlik açısından en çok eleştirilen yönüdür. Somon yetiştirmek için başka balıkları avlamak gerekir. Yem, %40-50 protein ve %20-30 yağ içermelidir. Yemleme, otomasyon sistemleriyle gün içinde sık ve az miktarlarda yapılır.

Büyüme Döngüsü: Kuluçkadan Hasata

Havuzda somon yetiştiriciliği, balığın tüm yaşam döngüsünü karada yönetmeyi kapsar.

1. Kuluçkahane (Tatlı Su): Yumurtalar (gözlenmiş yumurta) tatlı suda (0-8°C) kuluçkalanır. Larvalar (Alevin) yumurta keselerinden beslenir.
2. İlk Besleme (Tatlı Su): Larvalar yeme geçtikten sonra tatlı su havuzlarında 10-15°C’de büyütülür. Bu dönem, tıpkı Civciv Yetiştiriciliği gibi, en yüksek ölüm riskinin olduğu hassas dönemdir.
3. Smoltlaşma: Balıklar 80-100 grama ulaştığında “Smolt” adı verilen fizyolojik değişime uğrarlar. Artık tuzlu suya geçmeye hazır hale gelirler.
4. Büyütme (Tuzlu Su – RAS): Balıklar, tuzluluk oranı ayarlanmış (deniz suyu gibi) ana RAS tanklarına alınır.
5. Hasat: Balıklar yaklaşık 18-24 ay içinde 4-5 kg porsiyonluk ağırlığa ulaşır ve hasat edilir.

Bu süreç, Dut Yetiştiriciliği gibi dayanıklı ve az bakım isteyen bir tarım faaliyetinin tam tersidir. 7/24 denetim ve yüksek mühendislik bilgisi gerektirir. Konu hakkında daha fazla bilimsel bilgi için RAS (Resirkülasyonlu Su Ürünleri Sistemleri) (İngilizce) sayfasını inceleyebilirsiniz.