Domates Yetiştiriciliği: Verimli Üretim, Budama ve Hastalıklarla Mücadele Rehberi
Domates Yetiştiriciliğine Giriş: Ekonomik ve Besinsel Değer
Domates yetiştiriciliği (Solanum lycopersicum), küresel ölçekte sebze üretiminin lideridir ve hem taze tüketim hem de endüstriyel salça, sos, kurutma gibi amaçlarla vazgeçilmez bir tarım ürünüdür. Türkiye, domates üretiminde dünyada üst sıralarda yer alır. Başarılı bir domates yetiştiriciliği, sadece uygun iklim koşullarına değil, aynı zamanda hassas sulama yönetimine, doğru budama (koltuk alma) tekniklerine ve hastalıklarla erken mücadeleye bağlıdır. Domates, yoğun bakım isteyen, zorlu ancak getirisi yüksek bir bitkidir.
Domates Yetiştiriciliği İçin Temel Şartlar
Domates, sıcak ve ılıman iklimleri seven, dona karşı sıfır toleranslı bir bitkidir. Bu nedenle ekim zamanlaması hayati önem taşır.
1. İklim ve Toprak
Domates, ılık ve sıcak havayı sever; sıcaklık 15°C’nin altına düştüğünde gelişimi durur, 0°C’nin altında donar. Tarlaya ekim (veya fide dikimi) **ilkbahar geç donları tamamen geçtikten sonra** yapılmalıdır. Bu don hassasiyeti, Kayısı Yetiştiriciliği gibi erken uyanan meyve ağaçlarının karşılaştığı risklere benzerdir. Toprak, derin, süzek, havalanabilen ve organik maddece zengin olmalıdır. Toprak pH’sı 5.5 ile 7.0 arası idealdir.
2. Çeşit Seçimi ve Fide Dikimi
Çeşit seçimi, domatesin nereye ve ne amaçla dikileceğini belirler:
- Sırık (İndeterminate) Domatesler: Sürekli büyüyen, uzun boylu çeşitlerdir. Desteklenmeleri (sırık, ip) şarttır. Verimi yüksektir.
- Oturak (Determinate) Domatesler: Büyümeleri belirli bir boyda durur. Destekleme gerektirmezler. Genellikle endüstriyel üretim (salçalık) için kullanılır.
- Salkım Domates: Modern tarım için popüler, tek tip ve salkımda olgunlaşan çeşitlerdir.
Fide dikimi, havanın tamamen ısındığı zaman yapılır. Fideler, ilk gerçek yapraklarının altına kadar toprağa gömülerek dikilmelidir.
Domates Bitkisinin Budama ve Bakım Teknikleri
Domates, özellikle sırık çeşitleri, kontrolsüz büyüme eğilimindedir. Budama ve destekleme, bitkinin enerjisini yaprak yerine meyveye yönlendirmek için hayati önem taşır.
1. Koltuk Alma (Yan Sürgün Budaması)
Koltuk alma, ana gövde ile yaprak sapının birleştiği yerden çıkan yan sürgünlerin temizlenmesi işlemidir. Bu işlem, sırık çeşitler için zorunludur. Koltuklar alınmazsa bitki aşırı yapraklanır, hava almaz, meyve kalitesi düşer ve mantar hastalıkları artar. Koltuk alma işlemi, sürgünler 3-5 cm’yi geçmeden ve hava kuru iken yapılmalıdır.
2. Destekleme ve Askıya Alma
Sırık domatesler 2-3 metreye kadar büyüyebilir. Meyvelerle ağırlığı arttıkça desteklenmesi gerekir. Bu, sırık çakma veya ip (askıya alma) yöntemleriyle yapılır. Doğru destekleme, meyvelerin yerden uzak kalmasını ve dolayısıyla çürümesini önler.
3. Sulama Yönetimi ve En Önemli Hata
Domatesin en büyük sorunu **düzensiz sulamadır**. Meyve tutumu ve büyüme döneminde sulama düzenli ve yeterli olmalıdır. Sabah erken saatlerde damla sulama en idealidir. Düzensiz sulama (bir gün çok, bir gün hiç su vermemek), meyvelerde **dip çürüklüğü** ve **çatlama** gibi fizyolojik bozukluklara yol açar. Sulamada aşırıya kaçmaktan kaçınılmalıdır, tıpkı mantari hastalıklara yatkın Balkabağı Yetiştiriciliği gibi.
Domates Hastalıkları ve Zararlıları İle Mücadele
Domates, yetiştiricilikteki yoğun su ve gübre ihtiyacı nedeniyle hastalıklara karşı açıktır. Özellikle yüksek nem ve ısı, mantar hastalıklarını tetikler.
1. Mantar Hastalıkları
- **Erken ve Geç Yaprak Yanıklığı:** Yapraklarda kahverengi lekelerle başlar. Hızla tüm bitkiye yayılır. Yüksek nem ve yanlış sulama tetikler. Koruyucu ilaçlama (fungisit) ve alt yaprakların temizlenmesi önemlidir.
- **Külleme:** Yapraklar ve gövde üzerinde gri-beyaz lekeler. Hava sirkülasyonunun az olduğu yerlerde görülür. Budama ile hava akışını artırmak en iyi kültürel önlemdir.
2. Fizyolojik Bozukluklar (Dip Çürüklüğü)
Meyvenin dip kısmında siyah veya kahverengi çöküntü oluşmasıdır. Bu, **kalsiyum eksikliğinden** kaynaklanır. Sorun genellikle toprakta kalsiyum olmamasından değil, bitkinin düzensiz sulama nedeniyle kalsiyumu meyveye taşıyamamasından kaynaklanır. Bu durumda, hızlı etki etmesi için kalsiyumlu Organik Sıvı Gübre uygulaması veya yapraktan kalsiyum takviyesi yapılmalıdır.
3. Zararlılar
En büyük zararlılar Beyaz Sinek (sera ve sıcak hava) ve Tuta Absoluta (domates güvesi)’dır. Tuta Absoluta, yaprakların içinde ve meyvenin içinde tüneller açarak büyük verim kaybına yol açar. Mücadelede feromon tuzaklar ve biyolojik yöntemler tercih edilmelidir.
Hasat ve Verimlilik
Domates hasadı, çeşide ve pazarın talebine göre değişir. Uzak pazara gönderilecek domatesler, tam rengini almadan (hafif pembeyken) toplanır. Yerel pazar veya sofralık domatesler ise tam kızardığında toplanmalıdır. Hasat sırasında sapın (kasepalin) üzerinde kalmasına dikkat edilmelidir. Hasat sonrası domatesler, serin ve iyi havalandırılan bir ortamda saklanmalıdır. Türkiye’deki güncel domates çeşitleri ve hastalık yönetimi hakkında daha fazla bilimsel bilgi için T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı‘nın ilgili kaynaklarını inceleyebilirsiniz.
